Czy buddyzm zen to religia, czy szkoła rozwoju duchowego? Jak się ma zen do buddyzmu wyznawanego w Tajlandi albo w Tybecie? Czy jest to coś zupełnie innego?

Buddyzm w ogóle trudno jest nazwać wyznaniem a tym bardziej religią (przynajmniej nie w takim sensie, w jakim najczęściej rozumiemy słowo "religia"), najlepszy termin określający buddyzm to właśnie "droga duchowego rozwoju".

Buddyzm można generalnie podzielić na trzy duże tradycje:

1) Małą Drogę (Hinajana) niezbyt słusznie utożsamianą ze szkołą Therawada, która obecna jest głównie na Sri Lance oraz w Birmie, Tajlandii i Kambodży;

2) Wielką Drogę (Mahajana), która zadomowiła się głównie w Chinach, Japonii, Korei, Wietnamie oraz na Tajwanie;

3) Diamentową Drogę (Wadżrajana), która jest obecna w tybetańskich szkołach buddyjskich oraz w japońskiej szkole shingon.

Generalnie cel praktykowania różnych buddyjskich ścieżek jest ten sam: rozpoznanie iluzoryczności nietrwałej struktury psychologicznej, z którą się utożsamiamy nadając jej znamiona trwałości i które to utożsamianie się stanowi źródło cierpienia. Te trzy tradycje różnią się jednak pomiędzy sobą metodami, jakie prowadzą do tego celu - wynika to z różnorodności typów osobowościowych, dla których pewne techniki są bardziej przydatne a inne mniej.

Buddyzm Małej Drogi opiera się głównie na medytacji, polegającej na rozpatrywaniu nietrwałości oraz na rozwijaniu etycznego postępowania w oparciu o różnego rodzaju ścisłe wskazówki podane przez Buddę. Ze względu na pewną kłopotliwość jaką niesie z sobą ich bezwzględne przestrzeganie w świeckim życiu, praktykujący tą buddyjską drogę przyjmują z reguły mnisie ślubowania i wstępują do klasztorów lub praktykują w leśnych pustelniach. Świeccy buddyści mogą, na określony z góry okres, przyjmować ślubowania mnisie i praktykować medytację wspólnie z mnichami, jednak praktyka osób świeckich ogranicza się najczęściej do materialnego wspierania mnichów oraz uczestniczenia w rytuałach związanych ze świętami religijnymi.

Buddyzm Wielkiej Drogi opiera się na rozwijaniu współczucia wobec innych i mądrości dotyczącej pustości (braku trwałej immamentnej natury) wszystkich zjawisk. Medytację praktykują tutaj nie tylko mnisi ale również osoby świeckie, które nie wstąpiły do klasztorów . Najważniejsze w tej ścieżce jest utrzymanie równowagi pomiędzy współczującą motywacją oraz doświadczeniem pustości.

W buddyzmie Diamentowej Drogi chodzi o rozpoznanie obecności oświeconej natury we wszystkim czego się doświadcza. Zjawiska traktowane są tutaj jako manifestacja radości oświeconego umysłu, wyraz jego twórczego potencjału. W medytacjach praktykowanych w tej tradycji kładzie się nacisk na identyfikację z własną naturą buddy.

Oczywiście Diamentowa Droga nie jest czymś całkowicie innym od Wielkiej Drogi, ponieważ zawiera w sobie jej elementy. Podobnie Wielka Droga opiera się na tradycji Małej Drogi, która stanowi fundament wszystkich buddyjskich nauk. Także w obrębie tych trzech dużych tradycji istnieje kilkadziesiąt, jeżeli nie kilkaset pomniejszych szkół.

Zen (określenie to wywodzi się z sanskryckiego słowa "dhyana" oznaczającego medytację) najczęściej przypisuje się do tradycji Wielkiej Drogi, aczkolwiek posiada ono wspólne elementy z takimi naukami jak Wielka Doskonałość (dzogczen, maha-ati) i Wielka Pieczeć (czakczen, mahamudra), które są obecne w tybetańskich szkołach Diamentowej Drogi njingma i kagju.

Przyjmuje się, że zen jakie znamy dzisiaj wywodzi się od mistrza Bodhidharmy, który przybył w VI wieku z Indii do Chin, gdzie poświęcił się wieloletniej medytacji na odosobnieniu. Bodhidharmie przypisuje się również założenie znanego ze sztuk walki klasztoru Shaolin. Przez kilkaset lat zen, znane w Państwie Środka pod nazwą ch'an, było przekazywane na terenie dzisiejszych Chin, gdzie na jego ostateczny kształt wpłynęła w pewnym stopniu myśl taoistyczna. Z Chin zen rozprzestrzeniło się do Japonii, Korei i Wietnamu, gdzie odegrało duży wpływ na lokalną kulturę i sztukę. Obecnie, obok Diamentowej Drogi, jest jedną z najczęściej spotykanych na Zachodzie form buddyzmu.

Zen dzieli się na dwie podstawowe szkoły soto i rinzai - odmienne ze względu na różne sposoby podchodzenia do praktyki. Soto uważane jest za bardziej "siedzącą" szkołę, w której nacisk kładzie się na praktykę medytacyjną, natomiast w rinzai pracuje się głównie z koanami czyli paradoksalnymi formułami, które mają pokazać praktykującemu jego umysł takim jaki jest, tzn. pozbawiony konstrukcji nieustających koncepcji i sztywnych poglądów. Najczęściej nauczyciele zen stosują zarówno techniki soto jak i rinzai w zależności od indywidualnych potrzeb adepta zen.

Chociaż szkoła zen wywodzi się od nauk historycznego Buddy, to niewiele uwagi przywiązuje się w niej do wyrafinowanych buddyjskich koncepcji filozoficznych. Ponoć pierwszy przekaz nauk zen miał miejsce w momencie kiedy Budda podniósł kwiat, wówczas z całego zgromadzenia mnichów nie zareagował nikt oprócz Mahakaśjapy, który na ten widok uśmiechnął się, ponieważ zobaczył obecność oświeconej natury w każdej przejawiającej się sytuacji - tym samym uważa się Mahakaśjapę za pierwszego patriarchę (mistrza) zen.

Ponieważ zen nastawione jest głównie na praktykę medytacyjną i przedkłada bezpośrednie doświadczenie rzeczywistości nad konceptualnymi spekulacjami na jej temat, dlatego medytacja zen (bądź bardzo do niej zbliżone techniki) często jest używana przez chrześcijańskie zakony kontemplacyjne, np. przez benedyktynów - patrz tutaj lub na www.kontemplacja.pl. Strony polskich wspólnot zen można znaleźć w naszym katalogu www.