Dalajlama: Ten cytat z Ewangelii świętego Jana wydaje się być ważnym fragmentem Biblii. Kiedy go czytałem, pierwszą rzeczą, jaka mnie uderzyła, było niezwykłe podobieństwo tych słów do fragmentu pochodzącego z buddyjskich ksiąg, w którym Budda oświadcza, że ktokolwiek dostrzega zasadę współzależności, dostrzega również Dharmę, a ktokolwiek dostrzega Dharmę, ten widzi samego Tathagatę, czyli Buddę. W rezultacie dzięki zrozumieniu natury współzależności, dzięki zrozumieniu Dharmy, można zrozumieć prawdziwą naturę stanu buddy. Inny aspekt tej kwestii pokazuje, że zwyczajna wizualna percepcja Buddy wcale nie pokrywa się z faktycznym dostrzeganiem Buddy. Żeby naprawdę dostrzegać Buddę, należy urzeczywistnić dharmakaję – Stan Prawdy Buddy – jako takość (ang. suchness). Na tym polega prawdziwe dostrzeganie Buddy. Podobnie powyższe fragmenty Ewangelii pokazują, że poprzez historyczne uosobienie Chrystusa faktycznie doświadcza się samego Ojca, którego Chrystus reprezentuje. Chrystus jest bramą, która prowadzi do Ojca.

Spotykamy się tutaj z metaforą światła – to symbol wspólny wszystkim głównym tradycjom religijnym. W tradycji buddyjskiej światło jest związane z mądrością i zrozumieniem, podczas gdy ciemność odnosi się do ignorancji i braku zrozumienia. Koresponduje to z dwoma aspektami ścieżki: aspektem metod, w którym zawierają się takie praktyki jak rozwijanie współodczuwania i tolerancji, oraz aspektem wiedzy, czy też zrozumienia, czyli głębokiego wglądu w naturę rzeczywistości. Na tym właśnie polega drugi aspekt ścieżki: zrozumienie i mądrość są prawdziwym antidotum na niewiedzę.

Ewangeliczne wersy wydają się również wskazywać na znaczenie wiary w duchowej praktyce. Myślę, że użyteczne będzie tutaj wyjaśnienie, jak rozumie się wiarę w buddyzmie. Tybetańskie słowo oznaczające wiarę brzmi te-pa i być może bliższe jest znaczeniowo zaufaniu, ufności. W tradycji buddyjskiej mówimy o trzech różnych typach wiary. Pierwszym z nich jest wiara oparta na podziwie i oddaniu dla poszczególnej osoby lub jakiegoś stanu istnienia³. Drugim jest wiara oparta na aspiracji. Chodzi tu o swego rodzaju naśladownictwo, aspirację, dążenie do osiągnięcia samemu podobnego stanu egzystencji. Trzecim typem wiary jest zaufanie oparte na głębokim przekonaniu.

Sądzę, że te trzy rodzaje wiary można też dobrze wyjaśnić w chrześcijańskim kontekście. Na przykład praktykujący chrześcijanin, czytając Ewangelię i rozmyślając nad życiem Jezusa, może odczuwać silne oddanie i podziw dla jego osoby. To pierwszy poziom wiary, wiara oddania i podziwu. Następnie, kiedy wiara ta wzmocni się, można wkroczyć na drugi poziom, poziom doświadczenia wiary opartej na aspiracji. W tradycji buddyjskiej, objawia się ona dążeniem do osiągnięcia stanu buddy. W kontekście chrześcijańskim nie używa się tego samego języka, ale można powiedzieć, że chodzi tutaj o dążenie do osiągnięcia pełnej doskonałości boskiej natury, do zjednoczenia z Bogiem. Kiedy również ten wymiar wiary zostanie umocniony, będzie można rozwinąć głębokie przekonanie, że w ogóle jest możliwe urzeczywistnienie tego doskonałego stanu istnienia. To jest trzeci poziom wiary. Mam wrażenie, że wszystkie te trzy poziomy pasują zarówno do kontekstu buddyjskiego, jak też chrześcijańskiego.

W buddyzmie bardzo często podkreśla się konieczność utrzymywania na duchowej ścieżce zarówno wiary, jak też zdrowego rozsądku. Nagardżuna, indyjski mistrz żyjący w II wieku n.e., stwierdza w swoim słynnym traktacie zatytułowanym Cenna Girlanda⁴, że osoba podążająca duchową drogą potrzebuje wiary i rozumu, czy też innymi słowy: zaufania i analizy. Wiara prowadzi do wyższych stanów egzystencji, a rozum i analiza wiodą ku pełnemu wyzwoleniu. Istotne jest to, że w kontekście indywidualnej duchowej praktyki wiara powinna być osadzona w rozsądku i zrozumieniu.

Aby rozwijać wiarę opartą na intelekcie i zrozumieniu, adept duchowej ścieżki powinien utrzymywać otwarty umysł. Chodzi tutaj o zachowanie zdrowego sceptycyzmu. Człowiek, który utrzymuje stan otwartości, jest zdolny do poprawnego wnioskowania, a poprzez wnioskowanie można rozwinąć zrozumienie. Kiedy zrozumienie to umocni się, staje się podstawą dla przekonania o prawdziwości jakiegoś zagadnienia oraz głębokiej wiary i zaufania. Dzięki temu wiara, ufność czy też zaufanie stają się bardzo solidne, ponieważ zakorzenione są w rozsądku i zrozumieniu. Dlatego w buddyjskich pismach znajdujemy pouczenie, żeby naśladowcy Buddy nie akceptowali słów swojego mistrza wyłącznie z powodu szacunku dla jego osoby. Budda sugeruje swoim uczniom, żeby sprawdzili wszystko, co mówi, tak jak złotnik sprawdza jakość kruszcu, poddając go rygorystycznym próbom. Tylko kiedy je naprawdę zrozumieją, uczniowie mogą uznać nauki Buddy za słuszne.

W tym fragmencie Ewangelii, bezpośrednio przed wzmianką na temat zbawienia, znajdujemy także odniesienie do światła rozpraszającego ciemności. Aby połączyć oba te pojęcia, chciałbym powiedzieć, że ciemność ignorancji zostaje rozproszona prawdziwym zbawieniem, stanem wyzwolenia. Zbawienie można pojmować w taki sposób również w kontekście chrześcijańskim.

Precyzyjne określenie natury zbawienia jest złożonym problemem. Pośród licznych religijnych szkół filozoficznych, jakie funkcjonowały w starożytnych Indiach, spotykamy się z wieloma tradycjami, w których akceptowano pewne rodzaje wyobrażeń na temat zbawienia. Tybetańskie słowo określające zbawienie brzmi tharpa, oznacza ono “wypuszczenie” albo “wolność”. Z kolei inne tradycje nie podpisywały się pod tego rodzaju poglądami. Niektóre szkoły utrzymywały, że zaciemnienia są wrodzone umysłowi, są od niego nieodłączne i stanowią część jego podstawowej natury. W takich poglądach nie ma żadnej możliwości wyzwolenia, ponieważ negatywności i złudzenia są nieodłączną częścią umysłu i nie mogą być od niego oddzielone. Nawet wśród tych, którzy akceptowali pewne idee zbawienia, czy też wyzwolenia, można zauważyć różnice w definiowaniu stanu zbawienia. Na przykład w pewnej starożytnej indyjskiej szkole opisywany jest on raczej w kategoriach zewnętrznej przestrzeni, jakiegoś przyjaznego środowiska w kształcie zadartego do góry otwartego parasola.

Jakkolwiek pewne buddyjskie tradycje mogą akceptować ideę zbawienia, widzą je raczej jako indywidualny duchowy, czy też mentalny stan, stan doskonałości umysłu, a nie jakieś zewnętrzne miejsce. Buddyzm akceptuje idee przeróżnych czystych krain buddów, czystych stanów umysłu, których istoty doświadczają w rezultacie własnego pozytywnego karmicznego potencjału. Możliwe jest nawet, że zwykły śmiertelnik może odrodzić się w czystych krainach buddów, czy też innymi słowy uczestniczyć w tym doświadczeniu. Na przykład z buddyjskiego punktu widzenia naszego codziennego fizycznego otoczenia – tego miejsca, tej planety – nie można nazwać doskonałą sferą egzystencji. Jednak w sferze tej mogą żyć jednostki, które osiągnęły nirwanę, pełne oświecenie. Według buddyzmu zbawienie albo wyzwolenie należy rozumieć w kategoriach wewnętrznego doświadczenia, stanu duchowego rozwoju.

Czym według chrześcijaństwa jest niebo?

Ojciec Laurence: Niebo jest doświadczeniem dzielenia bożej radości, pokoju i miłości z całą ludzkością.

Dalajlama: Zatem niekoniecznie chodzi tutaj o jakąś fizyczną przestrzeń?

Ojciec Laurence: Zgadza się. Fizyczna przestrzeń nieba istnieje najwyżej w naszych wyobrażeniach.

Dalajlama: Czy, analogicznie rzecz biorąc, również piekło nie odnosi się do jakiejś fizycznej przestrzeni, ale do bardzo negatywnych, zaciemnionych stanów umysłu?

Ojciec Laurence: Tak, z pewnością.

Dalajlama: W takim razie oznaczałoby to, że nie ma potrzeby myśleć o niebie i piekle w kategoriach jakiegoś konkretnego miejsca?

Ojciec Laurence: Oczywiście. Piekło można potraktować jako doświadczenie oddzielenia od Boga, które samo w sobie nie jest rzeczywiste. Jest ono iluzoryczne, ponieważ tak naprawdę nic od Boga nie może być oddzielone, chociaż możemy myśleć, że jesteśmy od Niego oddzieleni – wtedy doświadczamy piekła.

Dalajlama: W cytowanym fragmencie Ewangelii Jezus mówi: Nie przyszedłem bowiem po to, aby świat sądzić (...) słowo, które powiedziałem, ono to będzie go sądzić w dniu ostatecznym. Wydaje mi się, że przekaz ten jest bliskim odzwierciedleniem buddyjskiej idei karmy, prawa przyczyny i skutku. Nie istnieje “gdzieś tam” żaden autonomiczny byt, który decyduje, czego musimy doświadczać i co musimy wiedzieć; zamiast tego istnieje prawda, która zawiera się w samej zasadzie przyczynowości. Jeżeli nasze działania opierają się na etyce i zdyscyplinowaniu, pojawią się pożądane rezultaty. Jeśli jednak postępujemy w sposób negatywny, jeśli ranimy innych, wtedy będziemy musieli zmierzyć się z konsekwencjami tego, co uczyniliśmy.⁵ Zatem sędzią jest prawda zawarta w prawie przyczynowości, nie jakaś istota, osoba wydająca wyroki. Jak byś to zinterpretował?

Ojciec Laurence: W Biblii możemy znaleźć pewną poetycką metaforę, która pokazuje Boga karzącego ludzkość za jej grzechy. Myślę jednak, że nauki Jezusa wynoszą nas niejako poza taki obraz Boga, zastępują go obrazem Boga kochającego nieuwarunkowaną miłością. Ale grzech pozostaje. Grzech jest faktem. Zło jest faktem. Jednak sama kara, którą pociąga za sobą grzech, jest jego nieodłączną częścią. Zamiast podkreślać znaczenie przyczynowości, jakkolwiek wydaje się ona logiczna, myślę, że chrześcijaństwo mogłoby zaakcentować rolę wolnej woli. Wszyscy dysponujemy w tych sprawach wolną wolą, przynajmniej do pewnego stopnia.



Przypisy:
¹ Benedyktyni nie są jednolitym zakonem; od 1893 roku różne kongregacje, mnisie wspólnoty żyjące według Reguły św. Benedykta tworzą federację benedyktyńską. Każda z kongregacji stanowi formalnie oddzielny zakon. Do federacji benedyktyńskiej należy obecnie ponad dwadzieścia kongregacji i innych wspólnot [przyp. tłum.]
² Tybetański tytuł gesze jest odpowiednikiem doktoratu z filozofii [przyp. tłum.]
³ Dalajlama poczynił tu konieczne rozróżnienie, ponieważ w buddyzmie stan buddy nie jest tożsamy z jakąś osobą, ale oznacza duchowe doświadczenie, jest raczej sposobem przeżywania zjawisk [przyp. tłum.]
⁴ Sanskrycki tytuł oryginału: Ratnavali. Wydanie angielskie z komentarzami: Jeffrey Hopkins, Lati Rinpoche, Anne C. Klein, Buddhist advice for living and liberation: Nagarjuna's Precious Garland, Snow Lion, 1998 [przyp. tłum.]
⁵ W kontekście prawa przyczyny i skutku można powiedzieć, że egoistyczne działania i emocje utwierdzają nas w fałszywej wizji świata, w której “ja” odgrywa centralną rolę, natomiast czyny i emocje przepełnione altruizmem polegają na przekraczaniu tego ograniczenia, a tym samym rozpuszczają błędny pogląd i prowadzą do ostatecznego wyzwolenia z jego więzów [przyp. tłum.]