1. Znaczenie sztuki w buddyzmie tybetańskim

Sztuka w buddyzmie Wadżrajany spełnia bardzo szczególną rolę: stanowi istotną pomoc w praktyce, a niekiedy sama twórczość staje się drogą do oświecenia. Z drugiej strony treść i forma tej sztuki jest niejako sprawdzianem - potwierdzenia stopnia rozwoju duchowego, gdyż jest ona obrazem głębokich przeżyć wewnętrznych i zewnętrznym przejawem niebywałej ekspansji świadomości. Ze względu na pracę z głębokimi warstwami podświadomości stosuje się w buddyzmie tantrycznym przebogatą i skomplikowaną symbolikę.

Najbardziej widoczne jest to w sztuce tybetańskiej - głównie w malarstwie i grafice. Freski, tanki i drzeworyty przedstawiają, na różnych stopniach symbolizacji, elementy mistycznego i gnostycznego widzenia świata. Mnogość postaci łagodnych, groźnych oraz w zjednoczeniu seksualnym wywołuje w nas zdumienie, grozę, a także przypuszczenie, że w Tybecie panuje kult demonów, wielobóstwo i praktyki orgiastyczne - jednakże tak nie jest. Chodzi tu o coś zupełnie innego, a po to, by móc zrozumieć prawdziwy i głęboki sens Wadżrajany, musimy porzucić myślenie utartymi schematami (bo te, jako kolejna iluzja umysłu - "myślą za nas" i znowu nas ograniczają). Trzeba więc na chwilę porzucić nasz zachodni - naukowy i racjonalistyczny sposób myślenia i spojrzeć na buddyzm na nowo - bez uprzedzeń, powierzchownych porównań np. do chrześcijaństwa. Okaże się wtedy, że istnieją też inne, równoprawne w stosunku do europejskiego sposoby widzenia świata i siebie. Niektórzy być może zauważą, że na wyższym poziomie przy głębszym przeżyciu i rozumieniu, te różne (kulturowo) punkty widzenia jednoczą się, dotyczą właśnie tego samego. Mistycy wszystkich czasów i religii mówią podobnym językiem!

Buddyzm nie jest teistyczny w naszym - zachodnim - rozumieniu (nie jest też bynajmniej ateizmem! - np.. XIV Dalaj Lama kiedyś wyznał, że jeżeli Bóg jest prawdą ostateczną, to też w niego wierzy). Wszystkie formy ikonografii tantrycznej - bóstwa¹ - są obrazami ucieleśnionych aspektów przemienionego ego; odpowiadają różnym rodzajom oświeconych energii i archetypom. Różnorodność trzymanych przez nie przedmiotów wskazuje na różnorodność aspektów Dharmy; symbolizują one różne cechy, moce i właściwości bóstw. Formy te są rezultatem twórczości wielu pokoleń medytujących ludzi czerpiących swe wizje z głębokich doświadczeń wewnętrznych; z duchowej rzeczywistości, nad którą racjonalny intelekt nie miał władzy i był zbyt ubogi, by móc przekazać to, co było przeżywane. Przedstawione to więc zostało w formie symbolicznej i obrazowej. Tak więc oglądane tutaj postacie bóstw są aspektami rzeczywistości o wiele szerszej i bogatszej od tej, którą postrzegamy na co dzień. Niezliczona ilość łagodnych i groźnych bóstw wraz z ich świtą odpowiadają mnogości metod niezbędnych do przemiany pomieszanego umysłu niezliczonych istot w Umysł Oświecony (czyli stan Buddy). Ta różnorodność form związanych z nimi metod umożliwia każdemu znalezienie tej właśnie, przy pomocy której najskuteczniej będzie mógł się rozwijać i podążać ku oświeceniu. Tak więc różnym potrzebom, emocjom i charakterom ludzkim odpowiadają różne skuteczne środki.

A)

Formy łagodne to przedstawienia różnych aspektów oświeconych energii Buddów i bodhisattwów. Ukazują one w sposób symboliczny Nieograniczone Współczucie (Czenrezig), Nieograniczone Światło Umysłu (Amitabha), MacierzyńskąOchronęi Miłość (Tara), transcendentalną Najwyższą Mądrość (Mandżiuśri). Spotyka się też obrazy Lamów, wielkich nauczycieli i Guru (np. Padmasambhawa, Panczen-Lama, Karmapa, Milarepa) oraz joginów - Mahasiddhów. Są oni zwykle utożsamiani poprzez mudry (gest), koloru i atrybuty z postaciami Buddów i Bodhisattwów. Podkreśla to fakt, że są oni Tulku - inkarnacjami Oświeconych - czyli ziemskich emanacjami różnych rodzajów oświeconych energii.

Często przedstawianych jest pięciu Buddów Medytacyjnych (Dhyani Buddha); każdy w innym kolorze (żółty, niebieski, czerwony, zielony i biały). Związani są oni też z czterema stronami świata i osią Centrum, z pięcioma rodzajami uczuć, pierwotnymi elementami rzeczywistości (ziemia, woda, ogień, powietrze, eter), z pięcioma aspektami oświeconej Mądrości. Buddowie ci jako formy energii są więc wszędzie obecni, poprzez swoją symbolikę wiążąc się ze wszystkimi przejawami zjawiskowego świata.

Łagodne postacie Buddów i Bodhisattwów mogą występować w zjednoczeniu ze swoimi partnerkami oraz mają swoje odpowiedniki wśród groźnych form. Każda z podstawowych postaci posiada wiele aspektów - form tworzących jakby rodzinę o podobnych, lecz jednak w pewnym zakresie różniących się właściwościach.

B)

Groźne postacie o wywołujących strach właściwościach oznaczają przebudzoną energię niszczącą pomieszanie i chwiejność ego. Jako groźne i niszczycielskie ukazują się one tylko ludziom związanym z rzeczami tego świata i ze swoją własną ograniczoną formą bytu. Natomiast dla znających ich prawdziwą naturę, gniewne formy stają się siłami wyzwolenia i oświecenia. "Są jak wcielenia najwyższego poznania, które jak oślepiająca błyskawica zniszczyłaby wszystkich, którzy nie są jeszcze zdolni do przeżycia rzeczywistości przewyższającej wszelkie pojęcia myślowe". Z tej przyczyny tanki z groźnymi formami są niekiedy zasłaniane przed okiem nieprzygotowanych. Wiele z nich zwanych jest Strażnikami Nauki, gdyż "Uniwersalne Prawo (Darma) jest dobroczynne i rozwijające dla tych, którzy je akceptują i przyjmują w siebie, straszne jednak dla wszystkich, którzy się mu przeciwstawiają lub zaprzeczają" (A.Govinda - "Droga białych Obłoków").

C)

Formy w zjednoczeniu seksualnym lub trzymające się w objęciach - (tyb. Yab-Yum; Ojciec-Matka) - nie mają nic wspólnego z kultami orgiastycznymi. Symbolizują one bezczasowy stan ekstazy w doskonałym zjednoczeniu dwóch dopełniających się wzajemnie aspektów, biegunów Jedności. Przedstawiają one m.in. zjednoczenie Miłości i Mądrości, spokoju i aktywności energii i przestrzeni, Pustki i Doskonałej Formy. Bóstwa Yab-Yum odpowiadają także znanej już nieco lepiej na Zachodzie taoistycznej koncepcji Jin-Jang.

D)

Mandale są obrazami medytacyjnymi w formie diagramów i można je uważać za ukoronowanie, najwyższe osiągnięcie ikonografii buddyzmu tantrycznego. Mandale mogą być projektowane tylko w umyśle, rzeźbione w drewnie lub kamieniu, rysowane i malowane jako obrazy lub wykonywane symbolicznie, np., usypywane z ryżu czy kolorowego piasku. Są one symbolem całego wszechświata - zewnętrznego i wewnętrznego (jako zbudowanych według tych samych zasad). Powstają one - podobnie jak i formy Buddów - z Pustki, z której wyłania się świat przedstawiony w mandali jako "pałac bóstwa" czyli pole Natury Buddy. Widziany z lotu ptaka kwadratowy pałac ma cztery bramy ze strażnikami i otoczony jest kilkoma okręgami - m.in. pięciobarwnych płomieni oznaczających formy mądrości. Obszar mandali jest doskonały i chroniony. W centrum znajduje się lotosowy tron danego aspektu Buddy: łagodnego, groźnego lub z partnerką. W mandalach często występują różne formy Dhyani Buddów. Z mandalami wiążą się w pewnym sensie Stupy; budowle - relikwiarze, symbolizujące m.in. najwyższe Oświecenie.

E)

Kolejną grupą w ikonografii stanowią obrazowe przedstawienia Nauki. Wśród nich najbardziej popularne jest Koło Życia. Przedstawia ono całość nauki buddyjskiej dotyczącej samsary. Trzymane w objęciach Pana Śmierci - Jamy, Koło Życia przedstawia sześć światów: bogów, walczących półbogów, ludzi, zwierząt, głodnych duchów oraz stany piekieł i "paranoi". Do kolejnych narodzin w jednym ze światów popycha któreś z przeszkadzających uczuć dominujących w umyśle zmarłego; są to odpowiednio: duma, zazdrość, pożądanie, głupota, chciwość oraz gniew i nienawiść. Spotyka się też ilustracje do Tybetańskiej Księgi Umarłych, kalendarze i dobrowróżebne konfiguracje astrologiczne, obrazowe przedstawienia życia Buddów, itp.


2. Związek sztuki z praktyką Dharmy

Obrazy służą przede wszystkim do ułatwienia i pogłębienia wizualizacji - tantrycznej praktyki medytacji. Nie ma to bynajmniej związku z praktykami magicznymi ani nie jest zwracaniem się do zewnętrznego bóstwa. W medytacji buddyjskiej chodzi o identyfikację z określoną zasadą Oświecenia czy energii. Wizualizacja zaczyna się i kończy doświadczeniem Pustki, przez co ulega rozpuszczeniu skłonność ego do przywiązania się do czegoś trwałego (bez tego następowałby wzrost przywiązania się do "JA"). W miarę rozwoju praktyki następuje ciągłe doskonalenie wizualizacji - tak pod względem jej dokładności, jak zrozumienia i doświadczenia. Przechodzi się stopniowo od czci i oddania, przez proces transcendentalnej teraźniejszości - aż do zjednoczenia i bezpodmiotowego utożsamiania się z "ciałem Mądrości bóstw" - czyli z Naturą Oświecenia. Zaawansowani w praktyce adepci Wadżrajany otrzymują od swego Guru indywidualną medytację - Jidama (tzw. "osobiste bóstwo"). Jidamy są Buddami Sambhogakaji², których szczególne aspekty są wizualizowane w harmonii z indywidualnymi duchowymi właściwościami praktykującego. Jidam jest dla niego szczególnie charakterystyczną forma wyrazu jego Natury Buddy³. Identyfikacja ze swym Jidamem oznacza więc identyfikację ze swoją naturą wolną od błędnych poglądów, co prowadzi do poznania prawdziwej Natury Umysłu i do Mądrości. Praktyka z Jidamem jest bardzo efektywną metodą prowadzącą do Oświecenia.

____________________

¹ Chodzi tu o wytwory naszego umysłu, a nie o bóstwa zewnętrzne w stosunku do człowieka.

² "Wizje bóstwa to Rupakaja (ciało materialne) powstająca w Dharmakaji (stan najwyższy - Pustki). Nie sądź, że bóstwo jest tylko Rupakają. W rzeczywistości jest ono Dharmakają. Dla dobra istot i zgodnie z ich aspiracjami z niezrodzonej Dharmakaji pojawia się Rupakaja w szczególnej formie. To z Dharmakaji pojawiają się jak odbicie wody dwie kaje formy (Sambhoga i Nirmanakaja), ich barwy, atrybuty, ozdoby, znaki i symbole. Gdy osiągniesz stabilność w medytacji na bóstwo jako faktycznie nie posiadające własnego bytu, pojawi się ono wyjaśniając ci Dharmę itp. Zobaczenie wizji jednego bóstwa jest równoznaczne z zobaczeniem wizji ich wszystkich - w Dharmakaji nie ma ilości. Wszystkie wizje są jedynie manifestacjami Umysłu". (Jatszon Nyingo "Konczig Czidu")

³ Wszyscy mamy naturę Buddy, tylko jest ona w nas przesłonięta przez iluzje i pomieszanie - tak jak słońce za chmurami.